Datner Szymon

Historyk czasów Zagłady

Przed wybuchem II wojny światowej Szymon Datner nie parał się zawodowo historią. Jednak jego doświadczenia z czasów okupacji sprawiły, że po 1945 r. już do końca życia zajmował się… historią właśnie. Dziś każdy, kto chce poznać losy białostockich Żydów w czasie wojny, zaczyna od jego publikacji.

Białystok był kolejnym miejscem w życiowej wędrówce Szymona Datnera – pedagoga, historyka, działacza żydowskiego. Pochodził z Krakowa, gdzie uczył się w chederze, następnie w szkole hebrajskiej i w gimnazjum. Po maturze podjął studia na wydziale prawa i administracji, a potem jeszcze na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W 1927 r. zdobył stopień doktora. Nieco wcześniej, bo w 1922 r., ukończył roczny Wyższy Uniwersytecki Kurs Wychowania Fizycznego. Uczył się też w prywatnej szkole muzycznej, uzyskując w 1924 r. dyplom nauczyciela śpiewu (dodatkowo od 13. roku życia uczył się gry na skrzypcach).

Od 1922 r. pracował jako nauczyciel w szkołach żydowskich w Krakowie, Kielcach, Pińsku i na koniec w Białymstoku. Należał do zarządu białostockiego oddziału Związku Zawodowego Nauczycieli Żydowskich Szkół Średnich i Powszechnych w Polsce. W Białymstoku zastał go wybuch II wojny światowej. Tu spędził okres okupacji sowieckiej, pracując jako nauczyciel geografii, śpiewu i gimnastyki w państwowej dziesięciolatce z jidysz jako językiem wykładowym. W 1941 r., po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, wraz z żoną i dwiema córkami – i tysiącami innych Żydów – znalazł się w białostockim getcie. Działał aktywnie w ruchu oporu. W czerwcu 1943 r. udało mu się opuścić getto i dołączyć do oddziału partyzanckiego. W partyzantce walczył do końca wojny. Jego najbliżsi pozostali w getcie. Nigdy ich już nie zobaczył.

O Zagładzie zaczął pisać jeszcze w getcie, odnotowując bieżące wydarzenia na marginesach książki Dawid Copperfield. Potem pisał będąc już w oddziale partyzanckim. Po wyzwoleniu jako członek Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w Białymstoku spisywał relacje ocalałych Żydów, dokumentując w ten sposób Zagładę. Już w 1946 r. opublikował książkę o powstaniu w getcie białostockim. Działał aktywnie na rzecz upamiętniania Żydów Białegostoku i okolic.  

Przez wiele lat pracował w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie. W 1969 r. habilitował się w Instytucie Historycznym PAN. W swoich publikacjach naukowych podejmował problematykę zbrodni niemieckich w Polsce i zagłady ludności żydowskiej. Jako autor łączył dwie perspektywy: świadka i badacza. Dziś żaden szanujący się historyk zajmujący się dziejami II wojny światowej nie może pominąć w swych badaniach prac Szymona Datnera.

Anna Pyżewska

1. Szymon Datner – człowiek, który mógłby obdzielić swoją biografią kilka osób \ Aktualności \ Szymon Datner – człowiek, który mógłby obdzielić swoją biografią kilka osób \ Żydowski Instytut Historyczny (jhi.pl);
2. Datner Szymon | Wirtualny Sztetl;
3. Stoll, Szymon Datner – historyk białostockich Żydów, Szymon Datner – historyk białostockich Żydów (uwb.edu.pl)