Kolendo Maria

Specjalistka od tajnego nauczania

Maria Kolendo (z domu Wodzyńska) urodziła się w Warszawie, tam też ukończyła w 1912 r. prywatne gimnazjum żeńskie. Dalszą edukację uniemożliwił wybuch Wielkiej Wojny. Dopiero w 1929 r. uzyskała dyplom z pedagogiki i historii na Wolnej Wszechnicy Polskiej. Od 1916 r. pracowała jako nauczycielka historii (i innych przedmiotów) początkowo w podwarszawskich szkołach wiejskich, następnie małomiasteczkowych, a od 1925 r. w Białymstoku, gdzie podjęła pracę w Szkole Handlowej. W 1930 r. wyszła za mąż za Władysława Kolendo i oboje przenieśli się do Brześcia nad Bugiem, gdzie pracowali jako nauczyciele. Po śmierci męża w 1936 r. wróciła do Białegostoku i w 1937 r. została przełożoną Państwowego Gimnazjum im. Anny Jabłonowskiej. W styczniu 1940 r. Kolendo została zwolniona z zajmowanego stanowiska.  Od maja do października 1940 r. pracowała w szkolnej bibliotece, ale w wyniku redukcji etatów stamtąd również ją zwolniono.

W latach 1941–1944 pod okupacją niemiecką zaangażowała się w tajne nauczanie. Organizowała i prowadziła komplety domowe, a równolegle kierowała konspiracyjną Komisją Oświaty i Kultury Okręgu Białostockiego powołaną przez Delegaturę Rządu na Kraj. Równolegle była zaangażowana w działalność Wojskowej Służby Kobiet. Aktywnie uczestniczyła w zbiórkach leków, odzieży i żywności. Współorganizowała też kursy sanitarne dla uczącej się młodzieży. Po wkroczeniu w lipcu 1944 r. do Białegostoku Armii Czerwonej konspiracyjną działalnością Kolendo zainteresowało się NKWD. W grudniu tr. została aresztowana, poddana śledztwu i wywieziona do łagru w obwodzie tulskim. Zwolniono ją we wrześniu 1945 r. po interwencji Eugenii Krassowskiej, z którą w latach 1941–1944 współpracowała w ramach tajnego nauczania w Białymstoku, a która po wojnie była kuratorem Białostockiego Okręgu Szkolnego. Prywatnie zaś żoną prof. Jerzego Jodłowskiego, w tym czasie dyrektora departamentu w Ministerstwie Sprawiedliwości. Kolendo po powrocie do kraju kierowała kolejno kilkoma białostockimi liceami, a od 1952 r. do przejścia na emeryturę w 1958 r. była dyrektorem Technikum Mechanicznego. Pracując w tej szkole opracowała jej monografię.

W ten sposób zapoczątkowany został nowy etap jej aktywności zawodowej. Odtąd dydaktyka historii ustępować zaczęła miejsca pracy naukowo-badawczej. Kolendo skupiła swoje zainteresowania na historii oświaty, a zwłaszcza na tajnym nauczaniu na terenie Bezirk Bialystok. Początkowo jej największą troską stało się zebranie relacji nauczycieli pracujących na tajnych kompletach w latach 1941–1944. Zgromadziła ich kilkadziesiąt. Równolegle porządkowała dokumentację kierowanej przez siebie Komisji Oświaty i Kultury Okręgu Białostockiego i zachowane materiały Wojewódzkiej Organizacji Tajnego Nauczania. Bazą organizacyjną, w oparciu o którą mogła prowadzić badania naukowe, uczestniczyć w konferencjach i publikować wyniki swoich ustaleń, była Komisja Historyczna przy Zarządzie ZNP w Białymstoku. Prócz pracy naukowej zajmowała się również popularyzacją wiedzy z zakresu historii oświaty. Większość jej publikacji naukowych, popularnonaukowych i publicystycznych dotyczyła tematyki tajnego nauczania. Przybliżała w nich nie tylko sylwetki nauczycieli, którzy podczas okupacji angażowali się w pracę dydaktyczną, ale też tych, którzy byli czynni na innych polach działalności konspiracyjnej.

W dorobku naukowym Kolendo dominowały artykuły monograficzne, które były publikowane na łamach „Przeglądu Historyczno-Oświatowego” oraz „Studiów i materiałów do dziejów miasta Białegostoku”. Na uwagę zasługują zwłaszcza trzy z nich: Oświata i tajne nauczanie w Białymstoku w okresie okupacji hitlerowskiej, Tajne nauczanie w okresie II wojny światowej w Sejneńskim, a zwłaszcza Tajne nauczanie w byłych powiatach wołkowyskim i grodzieńskim w latach okupacji hitlerowskiej (1941–1944). Warte docenienia są też artykuły biograficzne o takich białostockich działaczach oświatowych jak Michał Motoszko i Konstanty Kosiński. Przygotowanej do publikacji monografii książkowej pt. Z dziejów tajnego nauczania w latach okupacji 1941–1944 na terenie Okręgu Białostockiego Kolendo nie zdołała wydać drukiem. Zmarła w 1980 r. do końca będąc aktywna naukowo. Jej ostatni artykuł ukazał się w roku 1981.

Adam Miodowski

1. Samarski B., Maria Kolendo (1894–1980) [w:] Znani – Nieznani, red. B. Samarski, J. Danieluk, Białystok 2016, s. 175–207;
2. Samsel A., Maria Kolendo (1894–1980), „Juchnowieckie szepty o historii” 2019, nr 4, s. 197–213;
3. Tomczonek Z., Maria Kolendo – pedagog i działacz społeczny (1894–1980), „Białostocczyzna” 1999, t. 14, nr 4 (56), s. 135–142;
4. Zavadzka A., Maria Wodzyńska Kolendo (1894–1980), Białystok 2020.