Meller Stefan

Egzotyczny ptak na prowincji

„W czasach PRL, na naszej północno-wschodniej, wysuniętej placówce, szarej i nieco przaśnej z natury, przypominał egzotycznego kolorowego ptaka, który dziwnym zrządzeniem losu trafił do jednej klatki z wronami i wróblami” – wspominał swego przyjaciela Stefana Mellera Daniel Grinberg.

Urodził się w Lyonie w 1942 r. Kiedy po wojnie przyjechał do Polski, umiał mówić tylko po francusku. Zanim trafił do Białegostoku, zdążył za złe zachowanie „wylecieć” z kilku szkół w Warszawie i w Genewie (dokąd trafił za sprawą ojca – dyplomaty). W połowie lat 60. kierował Związkiem Młodzieży Socjalistycznej na Uniwersytecie Warszawskim, a w  latach 1966–1968 był pracownikiem Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych. W 1968 r. był represjonowany. Nie mogąc znaleźć pracy w zawodzie (studiował historię na uniwersytetach Jagiellońskim i Warszawskim), imał się najprostszych zajęć, by utrzymać rodzinę. Od 1974 r. wykładał na filii UW w Białymstoku, a od 1975 r. – również w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie. W latach 1981–1984 był prorektorem tej uczelni. W stanie wojennym pomagał represjonowanym, publikował w drugim obiegu. W latach 90. był redaktorem naczelnym pisma „Mówią Wieki”. Wykładał też za granicą: w Paryżu, Hadze i Atlancie. Pracując przez kilkanaście lat w Białymstoku, współtworzył środowisko niepoprawnych politycznie „zesłańców”, którzy w sposób trudny do przecenienia oddziaływali intelektualnie na swoich wychowanków, co w 1980 r. istotnie wpłynęło na powstanie tu silnych struktur Niezależnego Zrzeszenia Studentów. Wypromował w Białymstoku 26 magistrów, a tematy prac, którym patronował, zwykle oscylowały wokół Francji i Rosji. Te zainteresowania wykorzystał później podczas pracy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. W „białostockim” okresie swojego życia napisał swoje najważniejsze książki: biografię Kamila Desmoulins, historię zmian społecznych podczas rewolucji francuskiej (wraz z Janem Baszkiewiczem) czy opis przebiegu rewolucji w dolinie Loary. Wydał też dwa tomiki wierszy. W 1992 r. odszedł z białostockiej uczelni do MSZ; najpierw do Departamentu Europy, potem był ambasadorem w Paryżu i Moskwie. W 2005 r. został ministrem spraw zagranicznych, jednak z funkcji tej zrezygnował w 2006 r. w proteście przeciwko koalicji rządu z populistyczną „Samoobroną”.

W swojej książce wspomnieniowej napisał o Białymstoku m.in., że tutejsze środowisko stanowiło dla niego rodzaj doskonałej szczepionki, skutecznie uodparniającej na „protekcjonalne traktowanie ludzi z innych środowisk”. I rzeczywiście, był życzliwym, choć wymagającym partnerem dla studentów i kolegów, a ci również odwdzięczali mu się sercem.

Niewiele brakowało, a osiadłby w Białymstoku na stałe, jednak w 2008 r. przegrał walkę z nowotworem.

Tomasz Danilecki

1. Album absolwentów studiów historycznych w Białymstoku. Prace dyplomowe, licencjackie i magisterskie obronione w latach 1971–2017, wstęp i oprac. I. Kulesza-Woroniecka, Białystok 2018;
2. Grinberg, Stefan Meller (1942–2008) [w:] Półwiecze. Studia historyczne w Białymstoku, red. A. C. Dobroński, G. Zackiewicz, Białystok 2018, s. 219–222;
3. Meller, Świat według Mellera, t. I: Życie i historia: Ku wolności; t. II: Życie i polityka: ku przyszłości, Warszawa 2008.