Orzeszkowa Eliza

(1841–1910)

Grodnianka. Mistrzyni polskiej powieści pozytywistycznej

Eliza Orzeszkowa (właściwie Elżbieta Pawłowska) herbu Korwin urodziła się w rodzinie o zainteresowaniach kulturalnych. W domu rodzinnym ojciec zgromadził pokaźną kolekcję obrazów oraz cenną bibliotekę. Zmarł jednak, gdy przyszła powieściopisarka miała 3 lata, a rodzina zmuszona była wydzierżawić majątek i przenieść się do Grodna.

Młoda Eliza nauki pobierała w Warszawie, gdzie poznała Marię Konopnicką. Po opuszczeniu Warszawy przymuszona została przez rodzinę do małżeństwa ze starszym o 16 lat Piotrem Orzeszko. Sama w tym czasie była 17-letnią dziewczyną. Małżeństwo nie układało się najlepiej. Eliza coraz częściej szukała ucieczki w literaturze. Kiedy po powstaniu styczniowym jej mąż został zesłany na Syberię, nie pojechała z nim, zaś po pewnym czasie zdecydowała się unieważnić małżeństwo. Wkrótce przeniosła się do Grodna, gdzie całkowicie poświęciła się pisarstwu i pracy społecznej.

Drugie małżeństwo, ze Stanisławem Nahorskim, po pięciu latach zakończyło się niespodziewaną śmiercią małżonka. Eliza Orzeszkowa bardzo to przeżyła, jeszcze bardziej poświęcając się pracy twórczej. Jej powieści cieszyły się dużą popularnością. Oddawały klimat ówczesnej epoki. Bez wątpienia największym dziełem była powieść Nad Niemnem. Eliza Orzeszkowa była dwa razy nominowana do Nagrody Nobla.

To historyczne ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego stały się niezwykle interesującym obszarem inspirującym jej prace. Mieszanka kultur i religii w połączeniu z tragicznymi doświadczeniami XIX wieku, uczyniła z nich tereny unikatowe w skali całej Europy. Częste zmiany przebiegu granic znacząco wpłynęły też na kształtowanie się tego obszaru, które nie miało charakteru stałego i cechowało się dużym dynamizmem, w zależności od zmieniającej się sytuacji politycznej. W literaturze światowej problem tego europejskiego pogranicza spychany był zazwyczaj na margines doświadczeń literackich. Eliza Orzeszkowa potrafiła to zmienić, a jej barwne opisy ludzi i przyrody do dzisiaj zachwycają.

Eliza Orzeszkowa zmarła w Grodnie 18 maja 1910 roku po długiej chorobie. Pierwotnie miejscowy proboszcz odmówił jej pogrzebu (była osobą niepraktykującą), dopiero po interwencji biskupa została pochowana na cmentarzu farnym w Grodnie. Zawsze była otoczona pamięcią mieszkańców Grodna. Nawet w czasach sowieckich pamiętano o niej tworząc muzeum w domu, w którym mieszkała. Również obecnie nie zapomina się o jej wkładzie w rozwój i popularyzację Grodna. W ogrodach na terenie tzw. Doliny Szwajcarskiej odbywają się festyny upamiętniające jej twórczość literacką. Występują zespoły ludowe, przypominane są fragmenty jej dzieł. Zarówno polska, jak i białoruska społeczność Grodna dumna jest ze swej krajanki.

Wojciech Śleszyński

Bibliografia