Szmit Zygmunt

Archeolog z powołania

Urodził się w Białymstoku, a dzieciństwo i lata młodzieńcze spędził w Drohiczynie, gdzie dorastał w otoczeniu zabytków świadczących o bogatej historii najstarszego miasta Podlasia. Jego uwagę przykuwały nie tylko Góra Zamkowa czy ruiny kościołów i klasztorów. Jeszcze bardziej frapujące było to, co w ziemi odnajdywali tacy ludzie jak Antoni Barszczewski, poeta oraz zbieracz zabytków i tradycji drohiczyńskich. Po ukończeniu z wyróżnieniem progimnazjum w Ciechanowcu Szmit planował dalszą edukację, ale na przeszkodzie stanął wybuch wojny i aresztowanie. Oskarżony o udział w konspiracji został zesłany w głąb Rosji. Do rodzinnego domu wrócił w 1918 r. po zawarciu przez bolszewików pokoju brzeskiego. Po powrocie zorganizował w Drohiczynie lokalne struktury Polskiej Organizacji Wojskowej, która przejęła władzę nad miastem. Te dokonania nie przeszły bez echa i na początku 1919 r. wybrano go na pierwszego w historii burmistrza Drohiczyna. W 1920 r. zrezygnował ze stanowiska i wstąpił jako ochotnik do Wojska Polskiego, by walczyć przeciwko maszerującym na Warszawę bolszewikom.

Po wojnie poświęcił się poznawaniu prehistorii swojej małej ojczyzny. Jako jeden z pierwszych rozpoczął inwentaryzację zabytków archeologicznych nowo utworzonego województwa białostockiego. Lata 1921–1928 to czas jego wytężonej aktywności naukowo-badawczej, którą przez jakiś czas łączył z pracą nauczyciela w drohiczyńskiej Szkole Powszechnej. W 1921 r. powołano go na delegata Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych, co bardzo ułatwiło prowadzenie badań wykopaliskowych. Prace terenowe realizował w okresach przerw wakacyjnych. Początkowo prowadził badania archeologiczne w Drohiczynie i Hryniewiczach Wielkich. Pomimo braku formalnego wykształcenia radził sobie znakomicie zarówno prowadząc wykopaliska, jak też publikując wyniki swoich odkryć. Pierwsze ustalenia ogłosił drukiem w „Wiadomościach Archeologicznych” w 1921 r. w artykule pt. Groby z okresu lateńskiego i rzymskiego na cmentarzysku Kozarówka w Drohiczynie nad Bugiem.

Warsztatowo wiele zyskał doskonaląc metody prowadzenia badań terenowych pod kierunkiem Stefana Krukowskiego (przyszłego profesora w Instytucie Historii Kultury Materialnej PAN), pełniącego na początku lat 20. XX w. obowiązki Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych Okręgu Kieleckiego. W latach 1922–1923 Szmit prowadził z nim badania kopalń w Krzemionkach Opatowskich. Nabyte wtedy doświadczenie zaowocowało odkryciem w 1925 r. kopalń krzemienia i miejsc jego obróbki w nadbużańskim Mielniku. Znalezisk było tyle, że Szmit poświęcił kilka zimowych miesięcy na sklasyfikowanie i opis odkrytych zabytków krzemiennych. Profesjonalizm, którym się wykazał na każdym etapie swojej pracy pozwolił mu zyskać uznanie w kręgach akademickich. W 1926 r. został asystentem nowo utworzonego Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Pod auspicjami tej placówki zaczął prowadzić badania także poza Podlasiem, na stanowiskach archeologicznych w takich miejscowościach, jak Zdzienice, Pajęczno, Sucha Wola i Grodzisk Mazowiecki. W trakcie zleconych mu inspekcji terenowych odkrył z kolei stanowiska kultury grobów kloszowych znane obecnie jako Warszawa-Zerzeń i Warszawa-Grochów.

Jesienią 1927 r. zapisał się jako wolny słuchacz na Uniwersytet Warszawski, gdzie pogłębiał nie tylko wiedzę archeologiczną, ale też w zakresie antropologii, etnografii, geologii, logiki i historii filozofii. Mimo ogromu obowiązków znajdował czas, by wracać do Drohiczyna i kontynuować zapoczątkowane tam badania. Po przekazaniu w grudniu 1928 r. do druku ukończonej monografii na temat osadnictwa epoki kamiennej na Podlasiu, Szmit niestety zachorował na grypę. Zmarł 2 stycznia 1929 r. Wszystkie zebrane przezeń eksponaty trafiły do warszawskiego Muzeum Archeologicznego. Wyniki prowadzonych w latach 1921–1928 badań ukazały się drukiem. Kluczowe wśród nich były trzy publikacje: Groby z okresu lateńskiego i przyczynek do badań archeologicznych Puszczy Białowieskiej, wspomniane wyżej Badania osadnictwa epoki kamiennej na Podlasiu oraz Notatki archeologiczne z Drohiczyna nad Bugiem.

Adam Miodowski

1. Bieńkowska K., Zygmunt Szmit (1895–1929), „Białostocczyzna” 1992, nr 3 (27), s. 50-51.
2. Jakimowicz R., Zygmunt Szmit (1895–1929). Życie i Praca, „Wiadomości Archeologiczne – nadbitka” 1929, nr 10, s. 1–10;
3. Jaskanis J., Wspomnienie o Zygmuncie Szmicie (1895–1929) – asystencie Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, „Światowit” 1999, nr 1 (42), s. 88–93;
4. Małkowski S., O prehistoryku polskim Zygmuncie Szmicie – wspomnienia, „Ziemia” 1929, nr 17, s. 293–297.
5. Pawlata L., Zygmunt Szmit (1895–1929): wspomnienie archeologa z Drohiczyna, „Podlaskie Zeszyty Archeologiczne” 2009, nr 5, s. 5–15.